تومور هیپوفیز یکی از تومورهای نادر است که در غده هیپوفیز، واقع در پایه مغز، ایجاد می‌شود. این تومورها معمولا خوش خیم بوده و بر تولید هورمون‌ها تاثیر می‌گذارند. علائم شایع این بیماری شامل سردرد، اختلالات بینایی و تغییرات هورمونی است. درمان تومور هیپوفیز معمولا شامل جراحی، پرتودرمانی یا داروهای هورمونی است. در این مقاله قصد داریم اطلاعاتی درباره انواع، روش های تشخیص و درمان تومور هیپوفیز بیان کنیم، با ما همراه باشید.
تومور هیپوفیز چیست؟
تومور هیپوفیز یکی از شایع ترین تومورهای مغزی است که در غده هیپوفیز، واقع در قاعده مغز، رشد می‌کند. این غده نقش کلیدی در تنظیم بسیاری از هورمون‌های بدن دارد، بنابراین وجود تومور می‌تواند باعث اختلالات هورمونی گسترده شود. بیشتر تومورهای هیپوفیز خوش‌خیم (آدنوم) هستند و به آهستگی رشد می‌کنند، اما بسته به اندازه و نوع آن، ممکن است مشکلاتی مانند سردرد، اختلالات بینایی، تغییرات خلقی و مشکلات متابولیکی ایجاد کنند.
انواع تومور هیپوفیز
تومورهای هیپوفیز به رشد غیرطبیعی سلول‌ها در غده هیپوفیز گفته می‌شود که می‌توانند تاثیرات متنوعی بر سلامت فرد داشته باشند. این تومورها بر اساس معیارهای مختلفی طبقه بندی می‌شوند که در ادامه به بررسی آن ها می‌پردازیم:
تومورهای عملکردی (فعال)
تومورهای عملکردی هیپوفیز تومورهایی هستند که به صورت غیرطبیعی هورمون تولید می‌کنند و باعث اختلالات هورمونی در بدن می‌شوند. این تومورها بر اساس نوع هورمونی که ترشح می‌کنند، علائم متفاوتی دارند. برای مثال، پرولاکتینوم‌ها باعث افزایش تولید پرولاکتین می‌شوند که می‌تواند منجر به ترشح شیر در زنان غیرباردار و اختلالات قاعدگی شود. از سوی دیگر، سوماتوتروپینوم‌ها هورمون رشد بیش از حد تولید کرده و موجب آکرومگالی (رشد غیرطبیعی دست‌ها و پاها) می‌شوند. تومورهای کورتیکوتروپین نیز باعث تولید بیش از حد هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH) شده و سندرم کوشینگ را ایجاد می‌کنند که با چاقی و فشارخون بالا همراه است.
تومورهای غیر عملکردی (غیرفعال)
برخلاف تومورهای عملکردی، تومورهای غیر عملکردی هیپوفیز هورمون ترشح نمی‌کنند اما می‌توانند مشکلات دیگری ایجاد کنند. این تومورها معمولا زمانی علائم ایجاد می‌کنند که به اندازه ای بزرگ شوند که به اعصاب بینایی یا سایر ساختارهای مغزی فشار وارد کنند. در چنین مواردی، بیماران ممکن است دچار سردرد، تاری دید یا حتی از دست دادن بینایی شوند. به دلیل نبود علائم هورمونی واضح، این تومورها معمولا دیرتر از انواع عملکردی تشخیص داده می‌شوند و گاهی به طور تصادفی در اسکن های تصویربرداری مغز شناسایی می‌شوند.
میکروآدنوم‌ها و ماکروآدنوم‌ها
تومورهای هیپوفیز بر اساس اندازه نیز طبقه بندی می‌شوند. میکروآدنوم‌ها تومورهایی هستند که قطر آن‌ها کمتر از ۱ سانتی‌متر است. این نوع تومورها معمولا علائم خفیفی دارند و ممکن است بدون هیچ نشانه ای باقی بمانند. در مقابل، ماکروآدنوم‌ها تومورهایی با قطر بیش از ۱ سانتی‌متر هستند که معمولا باعث فشار بر ساختارهای اطراف هیپوفیز شده و علائمی مانند سردرد و اختلالات بینایی ایجاد می‌کنند. ماکروآدنوم‌ها همچنین ممکن است بر عملکرد طبیعی غده هیپوفیز تاثیر گذاشته و باعث کاهش تولید برخی هورمون‌های ضروری شوند.
تومورهای خوش خیم و بدخیم
بیشتر تومورهای هیپوفیز خوش‌خیم هستند و به آرامی رشد می‌کنند. این تومورها معمولا به سایر قسمت‌های بدن گسترش پیدا نمی‌کنند و قابل درمان هستند. در مقابل، کارسینوماهای هیپوفیز (تومورهای بدخیم) بسیار نادرند اما می‌توانند به سایر بافت‌های مغزی یا حتی بخش‌های دورتر بدن متاستاز دهند. تشخیص کارسینوماهای هیپوفیز معمولا دشوار است و نیاز به بررسی‌های دقیق بافت‌شناسی و تصویربرداری دارد.
تومورهای هیپوفیز قدامی و خلفی
بیشتر تومورهای هیپوفیز از بخش قدامی غده هیپوفیز منشا می‌گیرند که وظیفه تولید هورمون‌های مهمی مانند هورمون رشد، پرولاکتین و ACTH را بر عهده دارد. این تومورها معمولا باعث عدم تعادل هورمونی شده و تاثیرات گسترده ای بر متابولیسم، رشد و عملکرد سیستم‌های مختلف بدن دارند. در مقابل، تومورهای بخش خلفی هیپوفیز کمتر شایع هستند اما ممکن است بر ترشح وازوپرسین (هورمون ضد ادراری) تاثیر بگذارند که می‌تواند باعث بیماری‌هایی مانند دیابت بی مزه شود.
تومور هیپوفیز چه علائمی دارد؟
تومورهای هیپوفیز به دلیل تاثیر بر ترشح هورمون‌ها و فشار بر ساختارهای اطراف مغز، علائم متنوعی ایجاد می‌کنند. یکی از علائم رایج، سردردهای مداوم است که ناشی از رشد تومور و فشار بر بافت‌های اطراف مغز می‌باشد. علاوه بر این، فشار تومور بر اعصاب بینایی می‌تواند باعث تاری دید، کاهش میدان بینایی یا حتی از دست دادن کامل بینایی شود که این مسئله به ویژه در تومورهای بزرگ هیپوفیز مشاهده می‌شود.
علائم مرتبط با تغییرات هورمونی بسته به نوع تومور متفاوت هستند. در تومورهای ترشح کننده پرولاکتین، نامنظمی یا توقف قاعدگی در زنان و کاهش میل جنسی و اختلالات نعوظ در مردان مشاهده می‌شود. در تومورهای ترشح کننده هورمون رشد، علائمی مانند افزایش غیرطبیعی اندازه دست‌ها، پاها و اجزای صورت از جمله فک و بینی رخ می‌دهد که به این وضعیت آکرومگالی گفته می‌شود. همچنین، برخی از تومورها با افزایش ترشح هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک موجب بروز سندرم کوشینگ می‌شوند که علائمی مانند افزایش وزن، تجمع چربی در ناحیه شکم و پشت، فشار خون بالا، ضعف عضلانی و تغییرات خلقی را به دنبال دارد.
در مواردی که تومور باعث کاهش عملکرد هیپوفیز شود، بیماران دچار کم کاری هورمونی خواهند شد که این مسئله می‌تواند به خستگی مفرط، کاهش وزن، افت فشار خون و ضعف عمومی بدن منجر شود. با توجه به اینکه بسیاری از علائم تومورهای هیپوفیز در مراحل اولیه نامحسوس هستند، تشخیص زودهنگام با انجام آزمایش‌های هورمونی و تصویربرداری مغزی اهمیت ویژه ای دارد.
روش های تشخیص تومور هیپوفیز
تشخیص تومورهای هیپوفیز با ترکیبی از ارزیابی‌های بالینی، آزمایش‌های هورمونی و تصویربرداری‌های پزشکی صورت میگیرد. در مرحله نخست، بهترین جراح تومور مغزی با بررسی علائم بالینی بیمار، مانند سردرد، اختلالات بینایی و تغییرات هورمونی، به وجود احتمالی تومور پی می‌برد. سپس، آزمایش‌های خون و ادرار برای اندازه گیری سطح هورمون‌ها انجام می‌شود تا هرگونه ناهنجاری هورمونی مشخص گردد. به عنوان مثال، افزایش غیرطبیعی هورمون پرولاکتین، هورمون رشد یا کورتیزول می‌تواند نشان دهنده وجود تومور هیپوفیز باشد.
پس از تایید ناهنجاری‌های هورمونی، از روش‌های تصویربرداری مانند ام‌آر‌آی (MRI) یا سی‌تی‌اسکن (CT scan) برای مشاهده دقیق تر غده هیپوفیز استفاده می‌شود. ام‌آر‌آی به دلیل دقت بالاتر، معمولا ترجیح داده می‌شود و می‌تواند اندازه و محل دقیق تومور را مشخص کند.
درمان تومور هیپوفیز
درمان تومورهای هیپوفیز به نوع تومور، اندازه، محل قرارگیری و تاثیر آن بر عملکرد هورمونی بستگی دارد. روش های اصلی درمان شامل جراحی، دارو درمانی و رادیوتراپی هستند.
جراحی
جراحی تومور مغزی هیپوفیز، یکی از روش های رایج برای درمان تومورهای بزرگ یا تومورهایی است که به دارو درمانی پاسخ نمی‌دهند. شیوه های مختلف جراحی برای درمان تومور هیپوفیز عبارتند از:
- جراحی ترانس اسفنوئیدال: این روش کم تهاجمی از طریق بینی و سینوس‌ها انجام می‌شود و برای تومورهای کوچک و متوسط مناسب است.
- جراحی ترانس کرانیال (کرانیوتومی): در مواردی که تومور بزرگ است یا به بافت‌های اطراف فشار وارد می‌کند، این روش با ایجاد برش در پوست سر و جمجمه برای دسترسی به تومور استفاده می‌شود.
دارو درمانی
بسته به نوع تومور، داروهایی برای کاهش ترشح هورمون‌ها یا کوچک کردن تومور تجویز می‌شوند. مثلا در مورد تومورهای ترشح کننده پرولاکتین، داروهایی مانند آگونیست‌های دوپامین می‌توانند به کاهش اندازه تومور و کنترل علائم کمک کنند. این داروها به صورت قرص، تزریق یا اسپری بینی تجویز می‌شوند.
رادیوتراپی
اگر جراحی کامل تومور امکان پذیر نبود یا تومور پس از جراحی عود کند، رادیوتراپی مورد استفاده قرار میگیرد. این روش با استفاده از پرتوهای پرانرژی، سلول‌های توموری را هدف قرار داده و می‌کشد. پرتودرمانی ممکن است به صورت خارجی یا با استفاده از روش‌هایی مانند گامانایف انجام شود.
سوالات متداول
بیشتر تومورهای هیپوفیز خوش خیم هستند و به سایر نقاط بدن گسترش نمی‌یابند. با این حال، در صورت عدم درمان، ممکن است باعث مشکلات جدی شوند.
بله، تومورهای بزرگ هیپوفیز می‌توانند به اعصاب بینایی فشار آورده و باعث مشکلات بینایی شوند.
هیچ شواهد علمی مستقیمی وجود ندارد که نشان دهد استرس می‌تواند باعث تومور هیپوفیز شود.
در بیشتر موارد، تومورهای هیپوفیز به صورت تصادفی رخ می‌دهند، اما در برخی شرایط نادر، می‌توانند ارثی باشند.